बुद्धशान्ति गाउँपालिकामा मानव-हात्ति द्वन्द्वको एक अध्ययन

विश्वनाथ रिजाल
परिचय
एसियन हात्ति (Elephas maximus) नेपालको सवैभन्दा ठुलो स्तनधारी जनावरमा पर्दछ । IUCN ले यसलाई लोपोन्मुख (Endangered) सूची र CITES ले Appendix-1 वन्यजन्तुको सूचीमा मा राखेको छ । नेपालको राष्ट्यि निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु ऐन २०७३ मा यसलाई संरक्षित वन्यजन्तुको सूचिमा राखिएको छ । नेपालमा जंगली एसियन हात्ति वसोवास गने क्षेत्र १९ जिल्लाको करिव
१०९८२ वर्ग कि.मी क्षेत्र ओगटछ । नेपालमा रैथाने जंगली एसियन हात्तिहरुको संख्या १०९ देखी १४२ वटा छन (DNPWC 2008) । तिनीहरू चार अलग–अलग समुह÷संख्यामा नेपालका पूर्व, मध्य, पश्चिम र सुदुर पश्चिम क्षेत्रमा पाईएका छन् ।

झापा जिल्लाको कुल क्षे.फ.१६०७२७ हे. मध्ये वनले ११.२ पतिशत (१८०६५ हे.) मात्र ढाक्छ । झापामा क्रमशः ६३००० हे.र १७०० हे. क्षेत्रको क्षेत्रफलमा रहेका जलथल र चारअली वन खण्ड क्षेत्र जसलाई एसियन हात्तिहरुले आफ्नो प्राइम निवासको रूपमा उपयोग गर्दै आइरहेका छन (DFO Jhapa वार्षिक पतिवेदन, 2014) ।

झापामा जंगली हात्ति ७ देखि १३ वटासम्म र भारतबाट आउने ५० देखि २०० वटा रहेका अनुमान गरिएको छ (आधिकारिक तथ्याङ्क नरहेको) । यस जिल्लामा निम्न स्थानहरु रैथाने जंगली हात्तिहरूको वासस्थानको रूपमा देखिएकोे छ ।

मागुरमाडी बन खण्ड — पांचपेखरी सा.व., तेलपीनी सा.व, वहुवन सा.व, नवज्येती सा.व आदश मुना सा.व., कलिका सा.व, आदि गरि जम्मा १५ सा.व जस्ले २७.६५ वर्ग किलोमीटर वन क्षेत्र ओगटछ ।
जलथल वन खण्ड — रनकाली सा.व, पाथिभरा कलिका सा.व, हरियाली सा.व, बिशल सा.व, दुर्ग्भित्ता सा.व., मनकामना सा.व मायालु सा.व, आदि जस्ले ५८.४ वर्ग किलोमीटर वन क्षेत्र ओगटेको छ ।
चारअली वन खण्ड —सुन्दरनिचाझोडा सा.व.,हरियाली सा.व.,चन्द्रगढी सा.व, आदि सहित कुल ५ सा.व. र वन क्षेत्र १७.४५ वर्ग किमी ओगटेको छ ।
भेलागढी सा.व.१.११ वर्ग किमी ओगटेको छ ।

अध्यन अनुसन्धान गर्नुका उद्देश्य
मानव हात्ति द्वन्द्वको अवस्था, जंगली हात्तिको प्रकृित तथा द्वन्द्व निवारणका प्रयास एवं दिर्घकालिन समस्या समाधानका उपाय पेश गर्न ।
अध्ययनको क्षेत्र मेची अञ्चल, झापा जिल्लाको उत्तरपूर्वी भागमा अवस्थित बुद्धशान्ति गाउँपालिका हो । यस गाउँपालिका ७ वडामा विभाजित छ । यस गाउँपालिकाको कूल क्षेत्रफल ७९.७८ वर्ग किलोमिटर र कूल जनसङ्ख्या ४२,५२५ रहेको छ । यसको सिमाना पूर्वमा मेचीनगर नगरपालिका पश्चिममा अर्जुनधारा नगरपालिका उत्तरमा इलाम जिल्लाको रोङ गाउँपालिका तथा दक्षिणमा मेचीनगर नगरपालिका र अर्जुनधारा नगरपालिका सम्म फैलिएको छ । यहाँका कृषकहरुले लगाउने कृषि वालीमा धान, मकै, गहुँ चिया, सुपारी, नरिवल, लगायत विभिन्न प्रकारका तरकारी वाली पर्दछ साथै पशुपालनमा गाई, भैंसी, कुखुरा, खसी, सुँगुर आदि पालन गरेको पाईन्छ ।

बुद्धशान्ति गाउँपालिकामा मानव हात्ति द्वन्द्वको अवस्था
यहाँ विशेष गरी मकै गहुँ र धान पाक्ने समयमा, मानव हात्ति द्वन्द्व हुने गरेको छ । हुनत भद्रपुर नगरपालिका, बिर्तामोड नगरपालिका, हल्दिवारी गाउपालीका, बारदाशी, केचनाकवल गाउपालीका, मेचिनगर न.पा., शनिअर्जुन गाउँपालीका पनि जंगली हात्तिको असरवाट मुक्त छैनन् । हाम्रो अध्ययनको क्रममा बुद्धशान्ति गाउँपालिकाको वार्ड न. २ , ३, ४, ५ क्षेत्रमा मानव हात्ति द्वन्द्व रहेको जानकारी प्राप्त भयो । अध्ययनको क्रममा बुद्धशान्ति गाउँपालिका वार्ड नं. ५ को पाँच पोखरी, खार खोला, किरिगं डाडा, पानी घट्टा, अहियाबारी आदि क्षेत्र हात्ति बस्ने क्षेत्रको रुपमा पाईएको छ । त्यस्तै यस गाउँपालिकाको वार्ड नं. ३ चर्चाबारी निकै जोखिम रहेको पाईएको छ । भारत तिर बाट मेचीनगर हुँदै बुद्धशान्ति गाउँपालिका वार्ड नं. ३ चर्चाबारी क्षेत्र मा हात्ति प्रवेश हुने गरेको पाईएको छ । अध्ययनबाट नै यहाँ ४ देखि ६ वटा रैथाने (फिरन्ते) हात्ति समस्याका रुपमा देखा परिरहने पाईएको छ । जसमध्ये एक लगंडो तथा अर्को एक अन्धो हात्ति झनै समस्याको रुपमा देखा परेका छन् । हात्ति प्रभावित क्षेत्रमा टुङ्ग (वाचटावर) र सोलार बत्तीको अभाव रहेको गूनासो पाईएको छ भने

हात्ति धपाउनको लागी परम्परागत विधि
टर्च लाइट, आगोको पूल्ठो, पटाका आदि प्रयोग गर्ने गरेको पाईएको छ । मानव हात्ति द्वन्द्वका कारण २०६७ सालदेखि यता बुद्धशान्ति गाउँपालिकामा ८ जना व्यक्तिको मृत्यु तथा २०७० सालदेखि यता ६ वटा हात्तिको मृत्यु भएको जानकारी पाइयो, मृत्यु हने हात्ति अन्त कतैबाट घाइते भएर यस क्षेत्रमा मरेको हन सक्ने तथा अन्य कालगति एवं विद्युतिय झट्काको कारण भएको अनमान गरिन्छ । गाउँलेहरुले जनधनको क्षतीबाट पाउने राहत निकै झन्झटिलो भएको करा व्यक्त गरेका छन् ।

यसैगरी हामिले बुद्धशान्ति गाउँपालिका क्षेत्रका विद्यालयमा अध्ययन गर्ने कक्षा ८, ९, १० तथा ११ र १२ का जम्मा ५०३ जना विद्यार्थी माझ एक सर्वेक्षण गरेका थियौं, सर्वेक्षणको नतिजामा यो क्षेत्र मानव हात्ति द्वन्द्व प्रभावित रहेको पाईयो । विभिन्न १० प्रजातिका जंगली जनावरहरूमा सबैभन्दा बढि मनपर्ने र सबैभन्दा कम मनपर्ने प्रजातिको सूची छान्न लगाउदा हात्तिलाई क्रमशः मन पराउने र कम मनपराउने विद्यार्थीहरूको संख्या समान पाईयो । विद्यार्थीहरूले हात्ति प्रति अन्धविश्वासको बाबजुद पनि, हात्तीलाई संरक्षणको लागि उच्च प्राथमिकतामा राखिएको पाईयो जबकि त्यस्तै १० वटा जंगली जनावरहरु मध्ये हात्तिको तुलनामा अन्य जनावरहरुलाई उच्च संख्यामा मन नपराएको पाईयो । (हेर्नुहोस तालिका : १)

तालिका : १

यस क्षेत्रमा देखिने हात्तिको बानि ब्यहोरा
धेरै संख्यामा माइग्रेटरी (प्रवासीे) हात्तिहरू मेची नदी हुदै रातको समयमा नेपाल पवेश गर्छन र रातको समयमा नै फर्किन्छन् । झापा वाहुनडाँगी क्षेत्रमा १८ कि.मी. सौर्य बिजुली फेन्सको शुरुवातको समय भारतवाट नेपाल प्रवेश गर्ने हात्तिको संख्या निकै कमि भएपनि सौर्य बिजुली फेन्सको कमजोर व्यवस्थापन र मर्मत संभारको कमिले हात्तिको संख्या बढ्न गएको अवस्था छ । जलथल, चारआली, मागुरमाडी, तेलपानी, बहुवन, हम्सेदुम्से लगायतका वनक्षेत्रहरुमा दिनमा र चियावारी तथा खेतबारीमा रातको समयमा बढि देखा पर्ने गरेको पाइएको छ ।

मानव हात्ति द्धन्दका कारणहरु
 मानिसहरूले हात्तिलाइ भगवान गणेशको रूप मानेका छन् तर धनजनको क्षतिले उनीहरूको मनोवृत्तिमा परिवर्तन आएको छ ।
 मानव वस्तिहरुमा हात्तिहरु आएर धनजनको क्षति नष्ट गरिदिने र मानिसले पनि हात्ति मार्ने, घाइते वनाउने गरेको पाइन्छ ।
 वन जंगल फडानी, वासस्थानको क्षति, आहाराको अभाव, मानव जनसंख्या बृदि, वनको क्षमता भन्दा बढि हात्तिको संख्या ।
 तराई वन कृषि भूमिमा परिणत हुनु ।
 वन क्षेत्रमा र मानवबस्तीबाट घेरीएर रहेका वन क्षेत्रहरू ।
 ज्ांगलमा खाना र पानीको अभावका कारण मानव वस्तिहरु तथा कृषि वालीहरूमा हात्तिको आकर्षण ।
 बुद्धशान्ति गाउँपालिका लगायत झापा जिल्ला सरकारद्धारा संरक्षित क्षेत्रको रुपमा नपरेको ।
 हात्तिले परापूर्वकालदेखी प्रयोग गर्ने जैविक मार्गमा मानविय वस्तिको विस्तार ।
मानव हात्ती द्वन्द्वका चुनौतीहरु
 द्वन्द्वका कारण मानव र हात्ती तर्फ भौतिक÷शारीरिक क्षति
 मानवीय घर गोठ तथा अन्नबालीको क्षति
 खेतीयोग्य जमिनहरु बाझिँएको अवस्था
 वन जंगलमा जैविक विविधता संरक्षणमा कठिनाइ
 जंगली हात्ति प्रति नकारात्मक प्रवृत्ति बढ्दो
 वन अतिक्रमणको अवस्था
 अत्याधुनिक उपकरण तथा प्रविधिको कमि
 पर्याप्त श्रोत र साधनको दक्ष जनशतिmको कमी

मानव हात्ति द्वन्द्वका न्यूनिकरणका प्रयासहरु
हाल अपनाईएका अल्पकालिन प्रयासहरुः
 टुङ्ग (वाचटावर) निर्माण
 साईरन, टर्चलाईट, पटाका वितरण
 प्रभावित क्षेत्रमा सशस्त्र टोली परिचालन
 जन चेतना कार्यक्रम जस्तै एफ.एम, टेलिभिजन, पोस्टर,
 छलफल अन्तक्र्रिया गरिने गरेको
 समुदाय स्तरमा सामूहिक गस्ती

मानव हात्ति द्वन्द्व न्यूनिकरणका गर्न सकिने अन्य कार्य
 पूर्व सुचनाको प्रणली(मोबाईल एस.एम.एस.)
 अन्न भण्डारणको सामुहीक गोदाम घर वनाउने
 सुरुङ्ग बार( ट्ेन्च) निर्माण
 डमी फेन्सको प्रयोग
 गस्ती तथा उद्धारका लागि थप व्यवस्था
 मचान तथा सौर्य बत्तिको थप व्यवस्था ।

सरकारी एवं गैरह सरकारी निकायबाट गर्न सकिने कार्य
 ईलिफेन्ट ट्रयाकिङ्ग डिभाईसको प्रयोगबाट हात्तिको अवस्था थाहा पाई पूर्व सावधानी अपनाउन सकिने ।
 हिंस्रक,रोगी, असक्त हात्तिलाई निकुञ्ज तथा संरक्षण क्षेत्रमा स्थानन्तरण
 फेन्स तथा सौर्य तारवारको निर्मार्ण
 बैकल्पिक खेती जस्तै कागती, तेजपात, अम्लीसो जस्ता नगदे वालीको प्रबद्र्धन
 जैविक बार(बायो फेन्स) जस्तै काँडेबास, कागती प्रवद्र्धन गरी जैविक बार बनाउने
 कृषि तथा पर्या पर्यटनको प्रबद्र्धन गर्ने
 धन—जनको बिमा गर्न आकस्मिक कोषको स्थापना
 जैविक मार्गको स्थापना तथा व्यवस्थापन गर्न आवश्यक ।
 भmापाको वाहुनडाँगी क्षेत्रमा सौर्य तारवारको रेखदेख तथा मर्मत हुन आबश्यक देखिन्छ
 धनजनको क्षतिबाट प्राप्त हुने राहतको प्राप्ती सहज र सरल बनाइनु पर्ने ।
 हात्तिको संख्या, चालचलन तथा खानपानको निरन्तर अध्यन तथा अनुसन्धान गर्न विज्ञ सहितको स्रोत तथा सुचना केन्द्र स्थापना गर्नु पर्र्नेे
 मानव हात्ति द्वन्द्व न्युनिकरण गर्न स्रोत साधन सहितको विषेश ईकाई स्थापना गर्नु पर्दछ ।
 गाउँपालिकाको वन जंगलले धान्न सक्ने हात्तिको संख्या एकिन गर्न अत्यन्त आवश्यक छ ।
 जंगली हात्तिको मनोवृति तथा प्रवृतिको वैज्ञानिक तवरले अध्यन गरि द्वन्द्वको कारणहरू पत्ता लगाउनु पर्दछ ।
 मानव हात्ति द्वन्द्व न्यूनिकरण गर्न सरकारी तथा गैर सरकारी निकाय संगको समन्वय आवश्यक देखिन्छ । साथै नेपाल भारत दुई देशिय समन्वयको पनि आवश्यक देखिन्छ ।

आगामि कार्ययोजना
सर्वेक्षण र जनचेतना आदिका नतीजाहरूबाट मानव हात्ति द्वन्द न्यूनिकरणका लागि वैज्ञानिक शिक्षा सामग्री (Green Guard ISBN: 2645-8608) को वितरणका साथै देशिय तथा अन्र्तदेशिय सहकार्यबाट माथि उल्लेखित वैज्ञानिक न्यूनिकरणका प्रयास गरिने ।